บทความ

ไม่ใช่เรื่องบังเอิญที่หลายคนรู้สึกหมดหวังกับการเมืองไทย เนื่องจากไม่ว่าเหตุการณ์ต่างๆจะค้านสายตาประชาชนมากเพียงใด แต่ภายใต้รัฐธรรมนูญฉบับปี พ.ศ. 2560 นี้ดูเหมือนจะประสบความล้มเหลวอย่างสิ้นเชิงในการ “ปราบโกง” อย่างที่บรรดาผู้มีส่วนร่วมในการกระบวนการร่างรัฐธรรมนูญฉบับนี้กล่าวอ้าง

การแก้ไขรัฐธรรมนูญเริ่มเห็นความคืบหน้าชัดเจนขึ้น เมื่อที่ประชุมร่วมรัฐสภามีมติเห็นชอบในหลักการร่างแก้ไขรัฐธรรมนูญฉบับของพรรคประชาชนและภูมิใจไทย เตรียมเข้าสู่กระบวนการพิจารณาในชั้นกรรมาธิการ ก่อนนำกลับมาให้ที่ประชุมร่วมรัฐสภาเห็นชอบ ซึ่งจะเป็นการปูทางไปสู่การจัดทำรัฐธรรมนูญฉบับใหม่

หนึ่งในนโยบายสำคัญที่รัฐบาลนายอนุทิน ชาญวีรกูลแถลงต่อรัฐสภาเมื่อวันที่ 29–30 กันยายน 2568 คือการจัดให้มีการออกเสียงประชามติในสองประเด็นใหญ่ ได้แก่ การจัดทำรัฐธรรมนูญฉบับใหม่ และ การยกเลิกข้อตกลงร่วม (MoU) ระหว่างไทยกับกัมพูชา

“รัฐบาลเสียงข้างน้อย” เป็นปรากฏการณ์ที่ไม่ค่อยปรากฏบ่อยนักในการเมืองไทย แต่กลับพบได้ในหลายประเทศทั่วโลก โดยมีทั้งตัวอย่างที่ประสบความสำเร็จและล้มเหลว

บางครั้งการออกแบบการพัฒนาที่สร้างความเจริญ อาจกลายเป็นการละเลยสิ่งแวดล้อมและคุณภาพชีวิตของคนในท้องถิ่น การแก้กฎหมายเปิดโอกาสให้ประชาชนเข้ามามีส่วนร่วมได้ในทุกระดับ จะช่วยนำพาไปสู่การพัฒนาที่ตอบโจทย์และยั่งยืน เพราะหากเศรษฐกิจไม่นำมาซึ่งความมั่นคงแห่งชีวิตในท้องถิ่น การพัฒนาก็ไม่มีความหมาย

ศาลรัฐธรรมนูญมีมติ ให้รัฐสภามีอำนาจแก้ไขรัฐธรรมนูญ และกำหนดให้มีประชามติ 3 ครั้ง "ให้จัดทำประชามติ-ประชามติเนื้อหา-ประชามติร่างใหม่" โดยครั้งแรกและครั้งที่ 2 ทำพร้อมกันได้ แต่ประชาชนไม่สามารถเลือกสภาร่างรัฐธรรมนูญ

ท่ามกลางบรรยากาศรอติดตามว่าใครจะมาเป็นนายกรัฐมนตรี คนที่ 32 ในช่วงหัวเลี้ยวหัวต่อทางการเมือง ที่แต่ละพรรคต่างขับเคี่ยวชิงไหวชิงพริบกันอย่างดุเดือด 'ประชาชน' จำนวนไม่น้อยกลับรอดลุ้นดูท่าทีว่านโยบายที่พวกเขาต้องการจะถูกผลักดันต่อไปหรือไม่หากรัฐบาลต้องเปลี่ยนขั้วขึ้นมาจริง ๆ

แนวคิดว่าด้วยองค์กร ซึ่งทำหน้าที่ป้องกันการใช้อำนาจในทางที่มิชอบนั้นแม้มีมาอย่างยาวนาน อย่างไรก็ตาม แนวคิดดังกล่าวขึ้นมามีบทบาทสำคัญเมื่อระบอบรัฐธรรมนูญและการเมืองแบบตัวแทนกลายมาเป็นรูปแบบทางการปกครองรูปแบบหลักในช่วงปลายศตวรรษที่สิบแปดและต้นศตวรรษที่สิบเก้า เป็นต้นมา

สภาผู้แทนราษฎรมีมติ มติเอกฉันท์ เห็นชอบ ร่าง พ.ร.บ.ยกเลิกประกาศคณะรักษาความสงบแห่งชาติ และคำสั่งหัวหน้าคณะรักษาความสงบแห่งชาติ (คสช.) มีผลรื้อทิ้งคำสั่งคสช. 55 ฉบับ ส่งวุฒิสภาพิจารณาต่อไป

การเสนอกฎหมายจากภาคประชาชนเป็นโอกาสสำคัญ ที่ประชาชนในฐานะเจ้าของอำนาจตัวจริง และมีส่วนได้ส่วนเสียโดยตรงจากนโยบายต่าง ๆ จะได้มีส่วนร่วมในการกำหนดทิศทางของประเทศ ผ่านการผลักดันประเด็นที่เห็นว่าสำคัญ ในสถานการณ์ที่กฎหมายปัจจุบันอาจยังไม่ตอบโจทย์ปัญหาที่เป็นอยู่

รัฐธรรมนูญ 2560 อันเป็นผลพวงของคณะรัฐประหาร ถูกมองว่าเป็นต้นตอของวิกฤตและความไร้เสถียรภาพทางการเมือง นำมาสู่ความพยายามแก้ไขรัฐธรรมนูญ ที่จะรื้อฟื้นระบบนิติรัฐที่ชัดเจน สร้างกระบวนการยุติธรรม คุ้มครองประชาชน

สภาผู้แทนราษฏร ลงมติ ยกเลิกคำสั่งหัวหน้า คสช. 4/2559 เรื่องยกเว้นผังเมืองรวมสำหรับกิจการโรงไฟฟ้าและกิจการขยะ ในการพิจารณาร่างพระราชบัญญัติยกเลิกประกาศคณะรักษาความสงบแห่งชาติและคำสั่งหัวหน้าคณะรักษาความสงบแห่งชาติ อันเนื่องมาจากหมดความจำเป็นและไม่เหมาะสม

นโยบายสาธารณะเป็นสาระสำคัญในการหาเสียงเลือกตั้ง เพื่อทำให้พรรคการเมืองได้เป็นรัฐบาล และเป็นเครื่องมือบริหารประเทศ ซึ่งส่งผลต่อชีวิตความเป็นอยู่ของประชาชน หากแต่หลายรัฐบาลไม่สามารถผลักดันนโยบายให้สัมฤทธิ์ผล หรือไม่เริ่มดำเนินการดังที่เคยหาเสียงไว้

ความขัดแย้งทางการเมืองในสังคมไทย มีหลายเหตุการณ์ที่เจ้าหน้าที่รัฐใช้ความรุนแรงเกินกว่าเหตุต่อผู้ชุมนุมและทารุณผู้มีความคิดต่างจนบาดเจ็บ พิการและเสียชีวิต หากแต่กระบวนการยุติธรรมยังไม่สามารถดำเนินคดีลงโทษผู้สั่งการและเจ้าหน้าที่รัฐ ขณะที่ผู้ได้รับผลกระทบเกิดบาดแผลลึก ยังคงเรียกร้องหาความยุติธรรม

ร่าง พ.ร.บ. นิรโทษกรรม ทั้ง 4 ฉบับ ถูกสภาผู้แทนราษฎรเลื่อนการพิจารณาจาก เม.ย และ คาดว่าจะได้พิจารณาในสภาเดือน ก.ค. 2568 ขณะที่มีผู้ถูกดำเนินคดีทางการเมืองเพิ่มขึ้นเรื่อยๆ

'พลอยใจ ปิ่นตบแต่ง' ชวนสำรวจประสบการณ์ทางการเมืองในประเทศต่าง ๆ ที่พยายามแก้ไขรัฐธรรมนูญ พบอุปสรรคภายใต้เงื่อนไขของรัฐบาลผสม ตลอดจนวิเคราะห์ผลกระทบต่อความนิยมในพรรคร่วมรัฐบาลพรรคต่าง ๆ

ร่างแก้ไขรัฐธรรมนูญฉบับของพรรคเพื่อไทยและพรรคประชาชน มีจุดประสงค์เพื่อแก้ ม.256 และเพิ่มหมวด 15/1 ทำให้สามารถแก้ไขรัฐธรรมนูญในอนาคตได้ง่ายขึ้น แต่ยังมีรายละเอียดที่แตกต่างกันในหลายประเด็น

กว่า 4 ปี หลังจากคำวินิจฉัยศาลรัฐธรรมนูญที่ 4/2564 การจัดทำรัฐธรรมนูญใหม่ยังคงเป็นประเด็นถกเถียงโดยเฉพาะจำนวนครั้งที่ต้องทำประชามติ เมื่อฝ่ายหนึ่งเห็นว่าควรมีประชามติ 2 ครั้งก็เพียงพอแล้ว ขณะที่อีกฝ่ายมองว่าควรทำประชามติ 3 ครั้งเพื่อความปลอดภัย

แม้ว่าการจัดทำ 'รัฐธรรมนูญฉบับประชาชน' จะเป็นคำสัญญาของหลายพรรคการเมือง รวมไปถึงพรรครัฐบาลอย่างพรรคเพื่อไทย ดังที่ปรากฏในคำแถลงนโยบายของนายกรัฐมนตรีแพทองธาร แต่ทุกฝ่ายยังจำเป็นต้องจับตามองการเสนอร่างแก้ไขรัฐธรรมนูญมาตรา 256 ในการประชุมร่วมของทั้งสองสภาที่กำลังจะมีขึ้นในวันที่ 14 กุมภาพันธ์นี้

ท่ามกลางเสียงพูดคุยหนาหูถึงความเป็นไปได้ในการกลับประเทศไทยของอดีตนายกรัฐมนตรียิ่งลักษณ์ ชินวัตร ผู้ซึ่งถูกศาลรัฐธรรมนูญวินิจฉัยให้พ้นจากการรักษาการตำแหน่งนายกรัฐมนตรีเมื่อ พ.ศ. 2557 ประกอบกับข่าวการประกาศกฎอัยการศึกสายฟ้าแลบของ นายยุน ซอก-ยอล ซึ่งตามมาด้วยการลงมติถอดถอนออกจากตำแหน่งโดยสภานิติบัญญัติ

บทความนี้ชวนผู้อ่านมองอุปสรรคในการแก้ไขรัฐธรรมนูญ พ.ศ. 2560 ในไทยจากมุมมองที่กว้างขึ้น กล่าวคือ จากมุมการเปลี่ยนแปลงระเบียบโลก ซึ่งเสรีนิยมประชาธิปไตยไม่ได้เป็นบรรทัดฐานทางการเมืองอีกต่อไป ในขณะเดียวกัน ก็ยังไม่เป็นที่แน่ชัดว่าสิ่งใดจะมาแทนที่

เส้นทางสู่รัฐธรรมนูญใหม่ แม้ยังอีกไกลและอาจไม่เสร็จสิ้นในสมัยรัฐบาลแพทองธาร ชินวัตร แต่สิ่งหนึ่งที่ทำได้เลยคือ การออกแบบ สสร. ซึ่งเป็นบันไดขั้นแรกที่จะนำไปสู่การออกแบบแกนกลางของรัฐธรรมนูญและโครงสร้างการเมืองที่เป็นของทุกคน

ในยุคที่เสียงของกลุ่มคนไร้อำนาจ (powerless) ถูกละเลยในกระบวนการทำนโยบาย คำถามสำคัญคือ "เมื่อใดจึงจะทำให้เสียงของกลุ่มคนไร้อำนาจสามารถมีผลต่อนโยบาย?"

การทำประชามติเป็นเครื่องมือในการการตัดสินใจทางการเมืองที่นับว่าใหม่มากสำหรับประเทศไทย โดยเพิ่งมีการนำมาใช้จริงครั้งแรกในการเห็นชอบหรือไม่เห็นชอบร่างรัฐธรรมนูญฉบับ พ.ศ. 2550

ช่วงเปลี่ยนผ่านรัฐบาล หลายนโยบายที่มีความหวังกลับ ถูกแปรรูป เปลี่ยนร่าง หรือหายไป สะท้อนถึงปัญหาบริบทสังคมไทย “การเมืองผูกกับนโยบาย” นำมาสู่ข้อเรียกร้องให้เกิด “นโยบายนำการเมือง” ประชาชนมีส่วนร่วมในการกำหนดนโยบาย โดยรัฐต้องมีพันธะรับผิดชอบ ร่วมมือพัฒนาระบบติดตามนโยบายให้มีประสิทธิภาพ

ในช่วงที่สังคมไทยกำลังเผชิญกับวิกฤติผู้นำ เพื่อบริการจัดการประเทศ แต่เรามักจะมองไปที่บรรดาผู้นำที่เป็น "ทางการ" ผ่านกลไกอำนาจ ศาสตราจารย์เกียรติคุณ นายแพทย์ประเวศ วะสี ได้เสนอแนะทางออกสำหรับสังคมไทย ให้มองไปที่ "ผู้นำที่ไม่เป็นทางการ" ซึ่งซ่อนอยู่ทั่วไปในสังคมไทยและเป็นพลังสร้างการเปลี่ยนแปลงได้

"กว่า 92 ปีเท่าอายุผม เท่าอายุประชาธิปไตยของเมืองไทย  ผมเติบโตมาและอาจจะถึงวันตายในอีกไม่ช้านี้  แต่ประชาธิปไตยเมืองไทยก็ยังเป็นเด็กทารกอยู่ ไม่เอาไหนทั้งสิ้น"

สภาผู้แทนราษฎร มีมติท่วมท้นผ่านร่างกฎหมายประชามติ พร้อมส่งให้วุฒิสภาพิจารณา โดยยึดหลักเพิ่มความคล่องตัว การมีส่วนร่วมของประชาชน และความเป็นธรรม นับถอยหลังร่างรัฐธรรมนูญ

รัฐบาลเดินหน้าจัดทำรัฐธรรมนูญใหม่ตามผลการศึกษาของคณะกรรมการฯ โดยมีการทำประชามติ 3 ครั้ง และให้มีการแก้ไขกฎหมายประชามติบางมาตรา

การเคลื่อนไหวแก้ไขรัฐธรรมนูญเพื่อให้เป็นประชาธิปไตยเกิดขึ้นเป็นระยะ พร้อม ๆ กับการชูนโยบาย “ปฏิรูป” ในการบริหารงานภาครัฐด้านต่าง ๆ ซึ่งมักจะเกิดขึ้นหลังจากการรัฐประหารโค่นรัฐบาลจากพลเรือนและประกาศใช้รัฐธรรมนญฉบับใหม่